Zavičajni muzej Travnik osnovan je 1950. godine. Za potrebe smještaja eksponata i zbirki prvobitno su korišteni različiti objekti u Travniku, poput austrougarskog Zatvora, Velike nadbiskupske gimnazije, zgrade Zadužbine braće Fufić, Varoške džamije, Elči Ibrahim-pašine medrese. Od 1972. Zavičajni muzej nalazi se u Domu narodnog zdravlja, zgradi napravljenoj 1928. iz sredstava Rockfelerove fondacije.
Depandansi i zbirke
Pored glavne zgrade Muzej ima i dva depandansa – Memorijalni muzej Rodna kuća Ive Andrića u kojem se nalazi jedna postavka koja predstavlja život i djelo našeg nobelovca i Srednjovjekovna tvrđava – Stari grad (ima status nacionalnog spomenika BiH; op.a.) koja je pod patronatom muzeja i u kojoj se nalazi manja muzejska postavka koja se odnosi na historiju, etnologiju i prirodnu baštinu Travnika i okoline
– Fundus muzeja sadrži više od 80.000 eksponata koji su dobrim dijelom naslijeđeni iz Velike nadbiskupske gimnazije koja je u Travniku osnovana 1882. U ovoj Gimnaziji bile su formirane manje muzejske zbirke za potrebe učenika i profesora čiji dio su činili neki od najvažnijih predmeta koji su pronađeni u Travniku i okolini. Po njenom zatvaranju 1945. zbirka je bila deponirana na različitim mjestima u gradu do osnivanja muzeja kada je preuzeta briga o tome i nastavilo se do danas sa dopunjavanjem i obogaćivanjem naših zbirki, kazuje nam mr. Ajla Sejfuli, kustos arheolog iz Zavičajnog muzeja Travnik.
Prema njenim riječima Muzej posjeduje nekoliko zbirki (historijsku, etnološku, umjetničku, prirodoslovnu, numizmatičku itd.), a samo jedan manji dio predstavljen je kroz tri stalne muzejske postavke. Prirodoslovna zbirka je najbogatija, a eksponati ove zbirke predstavljeni su kroz tri cjeline – minerološko-petrografsku, paleontološku i zoološku. Stalna arheološka postavka predstavlja prošlost Travnika od najstarijih vremena zaključno sa Osmanskim periodom, odnosno od perioda mlađeg kamenog doba u čijem dijelu je prezentiran materijal s jednog od najznačajnih lokaliteta na području Travnika, a riječ je neolitskom naselju Nebo. Tu su i nalazi iz brončanog i željeznog doba, rimskog perioda pa sve do srednjeg vijeka i materijala koji je prikupljen prilikom arheoloških istraživanja srednjovjekovne tvrđave Stari grad u Travniku.
Historijsko-etnološka postavka ima za zadatak da prikaže prošlost Travnika u vrijeme kada je on bio glavni grad bosanskog ejaleta u kojem je stolovalo 77 vezira i njihovih namjesnika u zgradi koja se naziva Vezirski konak, a koja je, nažalost, 1950. srušena. Treća izložbena postavka pod nazivom “Život i običaji ljudi travničkog kraja” kroz fotografije i prateće tekstove prikazuje običaje i tradicijsku nošnju sva tri naroda koji žive na području Travnika i okoline. S vremena na vrijeme organiziraju se i povremene izložbe kao što su izložbe udruženja fotografa i likovnih umjetnika, ali i izložbe materijala koji se čuva u depoima.
U zoološkoj zbirci su izloženi vrijedni eksponati sa skoro svih kontinenata i iz mnogih okeana i mora, od kojih neki predstavljaju prave raritete, s obzirom na to da su mnoge vrste danas u toj mjeri ugrožene da je do njih gotovo nemoguće doći. Đaci Velike nadbiskupske gimnazije su 1887. godine čestitali rođendan caru Franji Josifu, na čemu im se on toplo zahvalio i zamolio da im zauzvrat nešto pokloni. Odluka je pala na lava i tigra koji su fascinirali dječiju maštu, pa su uskoro u Gimnaziju doneseni preparirani primjerci ovih životinja. Ovi eksponati lava i tigra iz Bečkog muzeja u Šenbrunu su u travničkom muzeju.
Tragovima prošlosti
Nedavno je u muzeju otvorena prva arheološka izložba u šest i po decenija postojanja Muzeja. Radi se o izložbi “Tragovima prošlosti”, autorice mr. Ajle Sejfuli, kustosa arheologa. Na izložbi su predstavljeni arheološki lokaliteti različite provenijencije kao i pokretni materijal pronađen prilikom iskopavanja. Pored artefakata iz perioda neolita, bronzanog i željeznog doba, antike, srednjeg vijeka i osmanskog perioda, na izložbi su prezentirani i crteži Sabine Maslić koji su nastali tokom i nakon istraživanja.
– Mi smo kroz ovu izložbu nastojali, prije svega, da upoznamo lokalno stanovništvo sa onim što baštinimo, sa onim čime se mi bavimo, šta istražujemo i šta ustvari mi ovdje čuvamo. Nastojali smo da napravimo jedan mali presjek, jer jako je teško nekoliko hiljada godina predstaviti u ovako malom prostoru, međutim, izabrali smo nekoliko lokaliteta koji su reprezentativni, počev od neolitskog lokaliteta Nebo i jedne manje količine materijala koja se nalazi u našem muzeju jer je većina deponirana u Zemaljskom muzeju BiH u Sarajevu. Uz materijal koji se nalazi u vitrinama tu su i prateći tekstovi i fotografije kako bi se javnost što bolje upoznala sa onim što je prezentirano, ističe Ajla Sejfuli.
Pored Muzeja u franjevačkom samostanu u Fojnici ovo je jedini muzej na području Srednjebosanskog kantona. U svojim zbirkama posjeduje predmete i eksponate iz čitavog svijeta.
